JEZICI KAO MOST IZMEĐU ZEMALJA I KULTURA

PIŠE: MIA MEDAKOVIĆ
INTERVJU: OCTAVIA NEDELCU
FOTOGRAFIJE: IZ PRIVATNE ARHIVE

OCTAVIA NEDELCU, ROĐENA 1957. GODINE, REDOVNI PROFESOR DR (EMERITUS) NA FA­KULTETU ZA STRANE JEZIKE I KNJIŽEVNO­STI UNIVERZITETA U BUKUREŠTU, ODSEK ZA SRPSKU FILOLOGIJU. PREDAJE SRPSKU KNJIŽEVNOST. OSIM OBJAVLJENIH STRUČ­NIH RADOVA I PRILOGA ZA NASTAVU: TRA­DIȚIE ȘI INOVAȚIE ÎN OPERA LUI MILOŠ CR­NJANSKI, EDITURA UNIVERSITĂȚII DIN BU­CUREȘTI, 2000; ISTORIA LITERATURII SÂRBE VECHI, EDITURA UNIVERSITĂȚII DIN BUCU­REȘTI, 2001, 2008, 20014; ISTORIA LITERATU­RII SÂRBE. REALISMUL/ПРИЛОЗИ НАСТАВИ КЊИЖЕВНОСТИ. РЕАЛИЗАМ, CURS UNI­VERSITAR, EDITURA UNIVERSITĂŢII DIN BU­CUREŞTI, 2008, 2020; IPOSTAZE (POST)MO­DERNISTE ÎN LITERATURILE SÂRBĂ ŞI CRO­ATĂ, (STUDII LITERARE), EDITURA UNIVERSI­TĂŢII DIN BUCUREŞTI, 2009; REČNIKA, GHID DE CONVERSAȚIE ROMÂN-SÂRB, EDITURA UNIVERSITĂȚII DIN BUCUREȘTI, 2014; DICȚI­ONAR DE TERMENI JURIDICI ȘI ECONOMICI ROMÂN-SÂRB, (COAUTOR), EDITURA UNIU­NEA SÂRBILOR DIN ROMÂNIA, TIMIȘOARA, 2014; KNJIŽEVNIH STUDIJA: ROMANUL CO­MIC ÎN LITERATURILE SLAVE. STUDII, (KO­AUTOR), EDITURA UNIVERSITĂȚII DIN BUCU­REȘTI, 2015; POSTMODERNISMUL ÎN LITERA­TURILE SLAVE (KOAUTOR), EDITURA UNIVER­SITĂȚII DIN BUCUREȘTI, 2018. I DRUGO, BAVI SE PREVODILAŠTVOM SRPSKE, HRVATSKE, BOSANSKOHERCEGOVAČKE KNJIŽEVNOSTI.

ČLAN JE UDRUŽENJA PISACA U RUMUNIJI (2009). NAGRADE: „VIDOVDANSKA POVELJA” SAVEZA SRBA U RUMUNIJI (2020) I „ZLATNA MEDALJA” KOJU DODELJUJE PREDSEDNIK REPUBLIKE SRBIJE POVODOM DANA DRŽAV­NOSTI (2022).

KOJE VEŠTINE I KVALITETI SU NAJVAŽNIJI ZA USPEŠ­NOG KNJIŽEVNOG PREVODIOCA?

Poznata je činjenica da prevođenje, kao vid ko­munikacije među ljudima, ima vitalnu društvenu funkciju. Književno prevođenje je međutim najvi­ši domet prevođenja uopšte (sudsko prevođenje, prevođenje na konferencijama, stručno prevođe­nje i dr.), jedan od najtežih, jer osim vrlo dobrog poznavanja oba jezika, iziskuje izvestan talenat, trud, iskustvo i široko znanje iz raznih oblasti, a to se stiče neprestanim čitanjem od ranog detinj­stva. Ako za najraširenije svetske jezike postoje stručni fakulteti, master studiji, specijalna preda­vanja iz teorije i prakse prevođenja, stručni reč­nici i drugi alati koji omogućavaju da se književni prevodi uključe u kulturne baštine drugih naro­da, za takozvane manje jezike kao što su srpski ili rumunski, gde nema mentora koji može da ti skrene pažnju na greške, ponekad neoprostive, treba polagati mnogo više truda, stalno provera­vati, tražiti pomoć od iskusnijih kolega, imati em­patiju prema/u tekstu i biti svoj najoštriji kritičar, to jest primeniti samocenzuru. Dobar književni prevodilac je onaj koji uspeva da tumači delo, da prevede tačno, ali prirodno u duhu jezika na koji se prevodi, da se ne oseti prisustvo prevodioca, kao da je sam autor napisao delo na tom jeziku. Zbog toga mislim da više nije važeća poznata izreka “Traduttore, traditore”.

ŠTA TE JE NAJVIŠE PRIVUKLO KNJIŽEVNOSTI I KAKO SI SE ODLUČILA ZA SRPSKI JEZIK?

Potičem iz mešovite porodice (majka Srpkinja, otac Rumun), rođena u Banatu (Rumunija), pa je opredeljenje bilo veoma lako. Diplomirala sam na odseku za srpski i francuski jezik Fakulteta za strane jezike i književnosti na Univerzitetu u Bukureštu. Oduvek me je privlačilo profesorsko zvanje, da prenesem svoje znanje drugima, a to sam i uspela. Za vreme studija, učestvovala sam na letnjim školama srpskohrvatskog jezika u Be­ogradu, Novom Sadu, Zagrebu, Ljubljani i Du­brovniku. Radila sam kao urednik u redakciji za srpski jezik u edituri „Kriterion” koja je u to vreme bila epicentar literarnih zbivanja nacionalnih ma­njina i mnogo uticala na recepciju srpske književ­nosti u Rumuniji. Zatim je usledila akademska karijera i prirodno sam se posvetila proučavanju srpske književnosti.

KOJE DELO SI POŽELELA PRVO DA PREVEDEŠ SA SRPSKOG NA RUMUNSKI JEZIK?

Iz studentskih dana sam poželela da prenosim putem prevoda najvrednija dela srpske književ­nosti rumunskoj čitalačkoj publici i to Andrićevu pripovetku Knjiga, želja koja mi se mnogo kasni­je ostvarila. Budući da je pre tridesetak godina, a delimično i danas, ova profesija bila više kao dodatna, „rekreativna aktivnost”, bavila sam se prevođenjem više uzgredno. Prvi prevodi su bili odlomci dela Miloša Crnjanskog, jer sam dokto­rirala sa temom Tradicionalno i moderno u delu Miloša Crnjanskog, razmatrajući stil ovog sjaj­nog pisca, a kasnije je usledio i prevod Seoba. Na rumunskom tržištu broj prevoda prevazilazi broj domaćih izdanja, a to se najbolje vidi na sajmovima knjiga. Najviše se prevodi sa engle­skog, a od slovenskih jezika zastupljeni su ruski, poljski, ukrajinski, srpski, bugarski, hrvatski, slo­venački, uvek sa izvornog jezika. Izuzetak čini možda prvo izdanje romana Na Drini ćuprija Iva Andrića iz 1962. godine, kada je prevod preuzet iz francuske verzije. Rumunija je nedavno bila počasni gost na Međunarodnom beogradskom sajmu knjiga, na kojem je učestvovalo tridesetak rumunskih autora čija su dela prevedena na srp­ski. U okviru programa, učestvovali su predstav­nici srpskih i rumunskih izdavačkih kuća, prevo­dioci iz Rumunije i Srbije koji su razmenili svoja prevodilačka iskustva, prikazajući dostignuća i probleme sa kojima se suočavaju u prevođenju. Nažalost ima nas malo prevodilaca, svi se odlič­no poznajemo, a najveći problem je obezbediti kontinuitet, to jest pripremiti mlade prevodioce, jer se književno prevođenje skromno plaća i ne može se živeti od toga. Postoje izdavači koji cene rad prevodioca i stavljaju mu ime na korice knjige, ali to nije dovoljno za mlade. Književno prevođenje je individualna praksa i dosta trnovit put, ali satisfakcija je ogromna.

KAKO KAO PROFESOR PRISTUPAŠ SVOJIM STUDENTI­MA NA FAKULTETU?

Najveći deo svog rada posvetila sam univerzi­tetskoj nastavi i predavanju srpske književnosti studentima osnovnih studija, zatim studentima balkanskih kulturoloških master studija. Budući da se na Univerzitetu u Bukureštu srpski jezik predaje kao strani jezik, velika se pažnja pokla­nja izučavanju srpskog jezika u okviru seminara kako bi se omogućilo čitanje izvornih dela. Na taj način, upornim trudom kako studenata tako i mo­jih kolega, nakon tri godine studija većina apso­lvenata uspeva da savlada jezik i da uživa u le­poti književnih dela klasika i savremenih pisaca.

KAKO ODLUČUJEŠ KOJA KNJIŽEVNA DELA ĆEŠ PRE­VODITI?

Nažalost, danas konačnu odluku o izboru pre­vedenih dela donosi izdavač zajedno sa timom urednika koji ponekad uzimaju u obzir više ko­mercijalni aspekt, popularnost jednog promovi­sanog autora ili nagrađene knjige, nego vrednost dela manje poznatih pisaca. Svaki prevodilac je ujedno i profesionalni čitalac koji najbolje pozna­je dotičnu književnost, koji je u toku sa vrhunskim književnim ostvarenjima i vrednovanjem književ­ne kritike. Smatram da bi saradnja između izda­vača i prevodilaca bila kvalitetnija ako bi se obr­nuo smer u smislu da prevodilac uputi predlog izdavaču koji donosi konačnu odluku. Imam još neostvarenih želja kao što su dela Miloša Crnjan­skog (Druga knjiga Seoba), Slobodana Selenića (Očevi i oci), Borislava Pekića (Besnilo), Gorana Petrovića ili Dragana Velikića, u nadi da će doći bolja vremena jer se postavlja i problem visine autorskih prava i time nepristupačnosti prevo­đenja. U Rumuniji postoji institucija kulture koja finansijski podržava štampanje dela rumunskih književnika i tako doprinosi unapređenju rumun­ske književnosti.

U ČEMU JE LEPOTA JEDNOG JEZIKA?

Smatram da ne postoje lepi ili ružni jezici, kao što ne postoje veliki ili mali jezici, teški ili laki za izučavanje. Sva su ova ocenjivanja relativna i subjektivna. Za vreme diplomatskog službova­nja u Bukureštu (1921-1922), u periodu kada je u rumunsku prestonicu kralj Aleksandar Kara­đorđević došao povodom veridbe sa rumunskom princezom Marioarom (Minjon) Hoencolern, Ivo Andrić je počeo da uči rumunski jezik. U svojoj prepisci, on piše: „Rumunski nije tako ružan jezik kao što se smatra.” U poređenju sa drugim ro­manskim jezicima (imam u vidu italijanski jezik, jer se Andrić upravo vraćao iz Rima), rumunski nije toliko melodičan i tako bih obrazložila Andri­ćevo mišljenje. Lepota jednog jezika se sastoji u lepoti izražavanja, u veštini prenošenja emocije i u talentu književnika, a srpska književnost sva­kako ima puno takvih primera.

KAKO BI OPISALA NAJVEĆI IZAZOV SA KOJIM SI SE SUSRELA U TOKU PREVOĐENJA?

Iako mi je najveća želja iz studentskih dana bila da prevodim Andrića, uspela sam to mnogo ka­snije. Kod Andrića, osim neuporedivog speci­fičnog stila, poteškoće su u pronalasku pravih ekvivalenata turcizama. Iako postoje stručni reč­nici, ponekad je neizbežno pribeći fusnotama i dodatnim objašnjenima kako bi se ispoštovao značaj dotične reči. Ni Crnjanski nije uopšte lak za prevod kada se suočavaš sa dugim, talasa­stim, lirskim rečenicama. U trenutku kada dobi­jem predlog za prevod od strane izdavača i kada mi je delo manje-više nepoznato, trudim se da saznam što više o autoru i o delu kako bih ga „pripitomila” i prisvojila. Uvek me raduju takvi iza­zovi, jer su i satisfakcije mnogo veće posle obav­ljenog rada. Kada su u pitanju savremeni autori, kontaktiram ih da bih razjasnila neke nedoumice, ponekad uspevamo da se i lično upoznamo na promociji knjige, a to je uvek pravo zadovoljstvo.

KAKO OBEZBEĐUJEŠ TAČNOST I RELEVANTNOST TEK­STA KOJI PREVODIŠ? KOLIKO IMA SLOBODE U PRE­VODU?

Iako ima više slobode, veština uspešnog književ­nog prevoda se sastoji u kreativnom izražavanju emocije, ali ne putem prikrivanja identiteta auto­ra, u očuvanju leksičke strukture originala, prila­gođavajući ga maternjem jeziku, dakle u stalnom balansiranju između slobodnog i doslovnog stila. Mislim da je takođe važno raditi samo jedan žan­rovski prevod i tako steći iskustvo i vršiti neku specijalizaciju. Ja, recimo, isključivo prevodim fikcionalnu prozu, retko stručnu literaturu (istori­ju, enciklopedije itd.), a nikada ne prevodim poe­ziju, iako je volim, čitam i predajem pesnike. Mi­slim da je za prevod poezije potrebno imati nešto više od profesionalne veštine, biti „pesnik”. Ima pesnika i proznih pisaca koji su i sjajni prevodio­ci, ali uvek postoji opasnost da lični stil prevagne u odnosu na stil autora, a kada je reč o prevodu sopstvenih dela to više nisu prevodi već verzije.

KAKO BI OPISALA SRPSKI, A KAKO RUMUNSKI JE­ZIK?

Srpski i rumunski jezik pripadaju različitim lin­gvističkim granama: južnoslovenskim i istoč­noromanskim. Na prvi pogled su različiti: jedan sintetični, a drugi analitički, a to se najbolje vidi kada se upoređuje kvantitet u smislu broja stra­nica dotičnog teksta, jer je rumunski tekst uvek duži. Međutim, oni su i slični: u nekim razdoblji­ma, srpski se književni jezik pisao latinicom, glagoljicom i ćirilicom, a rumunski se standardni jezik pisao ćirilicom i latinicom. To su dva jezika susednih naroda gde postoje značajne zajedni­ce nacionalnih manjina, pravi most između naših zemalja i kultura.

DA LI SE TVOJE BIĆE RAZLIKUJE DOK GOVORI RAZLI­ČITE JEZIKE?

U principu da, jer se trudim da se identifikujem što više mogu sa nacionalnim duhom dotičnog jezika u naglasku, intonaciji, specifičnom stilu. Međutim, kada je reč o srpskom i rumunskom jeziku, ne. Oba jezika pripadaju mom biću kao „dve polovine rasečene jabuke” (I. Andrić, Stari i mladi Pamukovići).

TEMA MARTOVSKOG IZDANJA RYL MAGAZINA NOSI NAZIV „SVETLOST“. KROZ REČI SVETLOST STIŽE NA RAZLIČITE NAČINE. ŠTA JE ONA ZA TEBE?

Reči menjaju oblik i značenje kroz vekove, a ja bih dodala i kroz književne tekstove. U prvom poglavlju Postanka Svetog pisma stoji rečeni­ca: „Reče Bog: Neka bude svetlost i bi svetlost. I svetlost nazva Bog, dan prvi.” Nije slučajno što je vaš časopis odabrao ovu reč upravo za mart mesec, prvi mesec rimske kalendarske godine, početak proleća i rađanja prirode, života uopšte, a život je pozornica svetlosti koji zrači između rođenja i smrti. Svetlost ne može postojati bez tame, kao što dan ne može opstati bez noći. Reč svetlost je polisemantična imenica ženskog roda kako u srpskom tako i rumunskom jeziku (lumina) i u zavisnosti od konteksta znači: toplo­ta, zračenje, vatra, mudrost, bistrina, sjaj, sunce, vid, ozarenost, lampa, obasjanost, sveća i dr. U književnosti postoji čak epoha posvećena sve­tlosti – prosvetiteljstvo ili iluminizam, čiji je glav­ni predstavnik u srpskoj književnosti reformator Dositej Obradović (rođen u Čakovu, Rumuniji), jeste doba iluminacije uma i razuma kada se stavlja naglasak na učenje, umetnost, muziku, naročito u srednjoj klasi i kada počinje revolucija čitanja, obrazovanja. U srpskoj književnosti, pis­ci su u svojim delima opevali svetlost na različite načine: od monaha Domentijana u pesmi Reč o svetlosti, kroz delo Luminacija na selu Stevana Sremca, spev Luča mikrokozma Petra Petro­vića Njegoša ili predstavu Luminacija Dušana Kovačevića i dr. Osim prilagođavanja kontekstu, za mene kao prevodioca svetlost znači ljubav, nadu, duševni mir, lepotu, a sve to nam nudi lepa književnost.